Entrevista na Radio Galega no "Expreso de medianoite"

O sábado 4 de decembro a Radio Galega falou con algúns dos participantes na creación do documental Ronseis do salitre. Falaron para o programa Expreso de medianoite, emitido ás 00.05 da noite, o alumno Saúl López Soliño e a profesora Rosa Varela. Saúl contoulles a todos os oíntes o que facía a súa tía Maruja na fábrica, explicou o significado dalgunhas expresións utilizadas polas traballadoras; e Rosa explicou como se xestou e como naceu o proxecto, e ademais o significado do título do documental.

Aquí tendes a gravación correspondente. Gustaravos e emocionaravos.

Agradecemos a Esther Medina, xefa do servizo de Innovación e Novas Canles da RTVG, a súa atención e amabilidade ao facilitarmos a gravación.

Proxecto de dinamización lingüística 2010-2011

ESCUNCHANDO A LINGUA: VERBAS POLA GALAXIA DA PUBLICIDADE.

Ben falado!

Ronseis do salitre: mans e voces das conserveiras.

Xustificación do título: "Ronseis", porque o que contan é a pegada que ten que quedar na historia e non pode ser esquencida, ademais se vos fixades o movemento do ronsel do barco é moi semellante ao das súas mans, voltéase a escuma, é constante, vivo, e "burbullante", un bulebule coma elas. Do salitre, xa non ten que explicar.

Xa está preparado o documental sobre as mulleres da conserva de Cangas. Trátase dunha homenaxe a todas as que hoxe son avoas das nosas alumnas e alumnos, e que traballaron duramente nuns tempos difíciles, e aínda así tiñan sentido do humor e "eramos felises". Cóntannos desde as súas orixes, os seus primeiros empregos, sempre para axudar na economía familiar, o que non as desculpaba de traballar na veiga ou facer labores domésticos.

Logo faise un percorrido polos distintos postos de traballo dentro da fábrica (dar servizo; empacar anchoa, sardiña, berberechos, mexilóns...; o traballo nas máquinas de cierre; o quefacer na sección de expedicións... E todo acompañado de diversas anécdotas que se agradece escoitar e que son ilustrativas de como vivían.

Co seu testemuño, que se pode considerar patrimonio cultural, queda recollida unha época da vila de Cangas, interesante pola forza desas mulleres que sacaron adiante as familias empacando, velando, "traballando ao marrajo", e iso hai que contalo, non hai que esquecer o Salgueirón, que perdure na memoria das vindeiras xeracións.

E se a iso lle engadimos a riqueza lingüística, pois queda perfectamente reflectida a variante dialectal do Morrazo (peix!, aseite, mosiñas...); a riqueza léxica(pois aparece un rico vocabulario vencellado ao mundo da conserva, "velar", "chopes", "traballar ao marrajo", "escunchar", "vira"...);a riqueza musical e literaria, ao seren recollidas cantigas populares que naceron ao abeiro do traballo na fábrica da conserva e outras que xa se cantan desde a época dos bisavós; a riqueza de imaxes (aparecen gravacións ao lado da fábrica de Massó, na praia de Rodeira, na praia da Congorza, no lavadoiro de Hío, na Rúa Real de Cangas)... pensamos que é un proxecto interesante para ser traballado nas aulas en cursos posteriores. Ademais tamén é un exemplo de como se organizaba unha das fábricas máis importantes de Europa, a de Massó, ao seren mencionados diferentes artigos do seu Regulamento de Réxime Interno, relativos ao servizo de gardería, comedor, asistenta social.

É un bonito traballo, xa non podemos ser obxectivos, pois deixámonos seducir pola tenrura, ilusión, sentido do humor, e encanto destas "sereas" do salitre, destas voces que nos acompañaron durante todo un ano e que aínda teñen moito que dicir. Bicos para todas.

Animádevos e asistide á proxección que terá lugar este venres 18 no Auditorio de Cangas ás 17,30.

A baleeira de Cangas

A baleeira de Cangas

Factorías da Lingua: ruta polo patrimonio conserveiro-lingüístico

Escunchando a lingua

A pantalla completa.

O TRABALLO NA ANCHOA

A anchoa curábase en barrís con sal. Había que estar sempre pendentes de recubrir con salmoira o peixe. Logo, este chegaba á mesa e rascabas a anchoa cunha especie de rede, e rapábala. Era na Congorza onde se curaba a anchoa, alí elaborábase. A anchoa enrolábase para empacar.

Ademais, elaborábase moito bonito, e toneladas de berberechos que viñan de Ferrol. Entre marzo e abril, pescábase a anchoa, viña de Bermeo. Ían alá ao bocareo. O bonito, primeiro pescábase por aquí, logo xa viña conxelado nos atuneros. Era un traballo moi aquelado. Tamén se traballaba a palometa.

A elaboración da sardiña sen pel e sen espiña era un traballo moi fino, e algunhas non o facían ben, eran fosonas.

Ao principio a sardiña cortábase cunhas tesoiras e logo viñeron algunhas máquinas. As latas pasaban polo tostador e saía a sardiña cocida.

O pai foi pulpeiro. A nai axudou na descarga de area e material para a construción da fábrica, axudaba a descargar o barco (chegaban barcazas cheas de area e material).

Traballou na ballenera, pero non me gustaba nada.

Con 13 anos traballei na de Eiroa, na rúa Fomento. Logo con 14 xa fun buscar traballo á de Massó.

Como as miñas mans eran rápidas axudaba ás que ían máis despacio.

Os chopes eran os traballos máis fortes. Por exemplo, levantar parrillas.

Á gardería chamábanlle a casa-cuna. As escaleiras que subían eran preciosas.

Na parte de arriba estaba o taller mecánico e o taller de envase. Había unhas balconadas.

Na anchoa eramos case sempre as mesmas.

Podían traballar de pé, cando lle sacaban o gordo ao bonito; sentadas, cando empacaban.

Había unha apuntadora que controlaba os pratos que se enchían. Se non facías unha determinada cantidade, xa non estabas na mesa. E daquela ías para os chopes.

Testemuño dunha traballadora da baleeira

TESTEMUÑO DE MERCEDES, TRABALLADORA DA BALEEIRA

(De cando traballou na baleeira, recorda…)

O baleeiro, cando viña traíaas de remolque (abarloadas) e despois amarrábaas alí, para que non marcharan, estaban varadas porque ao mellor traían moitas, tres ou catro.

Había moitos homes pero daba moito choio, porque eran uns bichos moi ghrandes.

Despois había cachalotes. Aos cachalotes non iamos nós, as mulleres. Ían só os homes. Os cachalotes eran para a graxa. Para faser aseite, entendes? Si?

Con ese aseite fasíanse perfumes e todo iso.

Ían pra fóra, pros laboratorios.

Pasouse fame. Eu recordo a meu pai comer enriba dun corcho. Estabamos cheíños de fame. Non había nada (nin pantalóns...) Quen tiña abrigos! Meu corasón! Ai, abrigos! Unhas brochiñas tíñaas eu nos socos para que durara máis o pau.

ESCUNCHAR: quitarlle a cuncha ao marisco; esconchar.

BROCHIÑAS: chatola grande, de cabeza convexa, que se emprega para reforzar o pao dos zocos; chapa, chatola.

ABARLOAR: atracar un barco no peirao co costado pegado a outro, quedando separados só polas defensas; abordar.

Traballando nas Factorías da Lingua

Traballando na baleeira

O pasado mércores 3 de marzo fomos entrevistar a Mercedes, unha muller de San Roque (Cangas) que traballou desde os catorce anos na conserveira de Massó.

Hai tres cousas das que nos contou que me chamaron a atención: a primeira foi que cando era a hora de ir indo á conserveira soaba unha bucina e cando tiñan que entrar a traballar soaba unha campá. A bucina soaba sempre que houbera traballo, aínda que fose pola noite.

A segunda, que nas festas do Cristo de Cangas podían traballar na cociña de Massó para sacar uns cartiños, cociñando para a xente de fóra.

A terceira, que as súas tarefas non estaban limitadas soamente a un posto, desenvolvían labores onde se necesitasen, xa empacando, xa na baleeira.

Gustoume moito a experiencia e non me importaría repetir.

NURIA RUIZ RUIZ, 3º ESO B

O topónimo Balea

Este topónimo está relacionado con nomes de praias e zonas da costa. Lémbranos a abundancia da balea noutros tempos nas nosas costas, sobre todo nos meses do inverno.

Xa en 1577 había documentos que falaban deste topónimo, facendo referencia a pleitos entre veciños sobre o aproveitamento dunha balea varada na praia.

Un escrito de 1607 di que na vila de Malpica, na Coruña, era o porto onde se pescaban máis baleas de todos os demais de Galicia, unhas sete ou oito ao ano.

Lugares de Galicia que levan o nome relacionado coa presenza de grandes cetáceos son:

“Balieiras”, cerca do Faro de Corrubedo, en Ribeira,

“Balea”, nome dunha praia en Carnota,

“Carreiro da Balea”, en Corme, A Coruña,

“Balieira”, en San Cibrao, en Cervo, Lugo e

“Punta Balea”, no Salgueirón, en Cangas do Morrazo.

Outros topónimos non nomean directamente á balea, pero fan referencia ou teñen relación con ela, por exemplo: Pico do Atalaieiro, nas Sisargas (Illa Malante), en Malpica, que sinalaba o lugar dunha antiga atalaia para o seguimento das baleas.

Moisés Pérez Cordeiro 1º ESO.

Conversa con Carmiña e Pepe

Un mércores pola tarde, Rosa, Irene, Aitana e mais eu (Teresa) fomos pola tarde a dar un paseo polas vellas instalacións de Massó. De paso, visitamos a Carmiña e mais ao seu home, Pepe, que traballou como encargado de almacén de Massó. Contáronnos vellos recordos e ensináronnos antigos obxectos, como unha bolsa na que empaquetaban as latas, unha lata... Agradecémoslles a súa amabilidade, hospitalidade e paciencia. Graciñas.

Máis lendas...

BALEA XIGANTE DE SAN CIBRAO

En tempos do bispo San Gonzalo de Mondoñedo apareceu nas costas de San Cibrao unha balea xigante. A balea berraba con tal potencia que se sentía a moitas leguas de distancia. O seu tamaño debía ser verdadeiramente fóra do común, pois os movementos da súa cola erguían ondas tan altas que pasaban mesmo por riba da atalaia. A xente estaba atemorizada coa presenza do cetáceo, e os destemidos baleeiros da bisbarra non ousaban saír ao mar para capturala, tampouco os mariñeiros a faenar, co medo que tiñan. Só as campás da igrexa acougaban a furia da balea e, cando soaban, achegábase á praia e disque falaba na súa propia lingua, con moito amor e dozura.
Foi necesaria a intervención do bispo. Non ben puxera o pé na praia da Caosa, cando a balea se presentou alí, aínda que sen varar na area, e falou naquela lingua estraña con San Gonzalo, que parece que entendeu a súa mensaxe. Pediu barca e barqueiro, pero ninguén quería levalo, só un rapaciño de quince anos tivo valor. Cando a barca estivo a rentes dela, a balea abriu a boca e Gonzalo non dubidou en meterse dentro do enorme animal. Ao pouco tempo saía o santo e levaba nas mans unha imaxe da Virxe. A balea arredouse e nunca máis se soubo dela. A imaxe da Virxe venérase hoxe na igrexa de San Román de Vilaestrofe.

CUBA, X.R., REIGOSA, Antonio, MIRANDA, Xosé.
Diccionario dos seres míticos galegos.

Outra lenda...

LENDA RECOLLIDA POR RISCO EN PEREIRO DE AGUIAR

Contáronlle a Risco en Sabadelle, en Pereiro de Aguiar, Ourense, que só hai unha balea no mar, unha só. Pare cada cinco anos, e cada vez que pare unha filla as mulleres embarazadas corren grave perigo. Vén a terra morrer e a súa filla substitúea.
O que probablemente no sabía a rapaza que llo contou é que esa balea é Leviathán, monstruoso animal mariño símbolo do mal. (...)
Nas viaxes de Simbad lese dunha balea que semella ser unha illa: cando os mariñeiros soben nela, afúndese e afógaos. (...)
Nos fisiólogos gregos a balea simboliza a rameira dos Proverbios, no anglosaxón, o demo e o mal. Borges advirte que a mesma función segue cumprindo en Moby Dick. Pero o que nos chama a atención é o feito de que esta balea morre cada cinco anos, como se fose unha ave fénix, rexenerándose a si mesma.

CUBA, X.R., REIGOSA, Antonio, MIRANDA, Xosé.
Diccionario dos seres míticos galegos.

Unha lenda sobre baleas

SAN BARANDÁN E A ILLA-BALEA

Mentres Santo Ero de Armenteira gozaba coa melodía dun paxaro cantando ao lado dunha fonte (un paifoco ou paporrubio), xentes doutras terras, uns con boa e outros con mala fe, querían coñecer ou conquistar as nosas costas. Un deles, San Barandán ou San Brandán, prior de máis de tres mil monxes, das terras de Irlanda, viuse un día envolto nunha nubeira viaxando nun dos seus barcos, e arrastrado polos ventos foi parar preto dunha das nosas illas. Como inda non tocaba terra, unha balea protexida polos mouros deulle un pulo e arrastrouno dentro da ría. Ao achegarse tanto á costa, a balea quedou varada e non puido saír. O Santo salvouse, e sentiuse tan agradecido que implorou durante nove días aos deuses pola balea, conseguindo, deste xeito, que inda hoxe se poida ver a “Balea Varada” (Illa de Tambo) dentro da ría de Pontevedra, no mesmo sitio onde quedara encallada.
FERRER MOREIRA, A. : As orixes de Galicia
www.galiciaencantada.com

Conserva de actividades

Actividade a pantalla completa